Herdenkingstoespraak 2018

“Gebroken Joods leven in Raalte”

Goedenavond,

“In de Stationsstraat woonde ene Dorus Haarman, rijwielhandelaar. Ik was toen een jaar of 15 oud en was boodschappenjongen bij die Dorus Haarman. Op een middag kwamen er Duitsers met een groep Joden door de Stationsstraat op weg naar het station. Sommige van die Joden kende ik van gezicht, er waren ook jonge meisjes bij. Al met al zo’n 30 personen denk ik. Ze hadden tassen bij zich. Toen ze voorbij liepen sloegen ze de ogen op, ik knikte naar ze en stak mijn hand op. Ik heb ze niet weer gezien.”

Een hartverscheurende herinnering van de heer Rodijk aan de Jodenvervolging in Raalte. Prachtig opgetekend in het boek “Gebroken Joods leven in Raalte” van Anton Heijmerikx en Diny Heidenrijk. Een boek dat een indringend kijkje geeft in de joodse gemeenschap van Raalte. Een gemeenschap die onderdeel was van Raalte, die vernietigd is en verdwenen.

De centrale plek van de joodse gemeenschap was de synagoge aan de Stationsstraat 21. De plek waar de Joden samenkomen om God lof, dank en eer te brengen, maar ook met elkaar te debatteren over het geloof. Deze synagoge werd ingewijd in 1889 en buiten gebruik gesteld in 1943 nadat het gebouw was leeggeroofd.

Het Joods Historisch Museum vermoedt de eerste joodse mensen rond 1700 in Raalte kwamen wonen. In 1830 ontstaat de Joodse begraafplaats, toen helemaal buiten het dorp, nu naast de Korenbloem. Dus bijna 250 jaar waren de Raaltenaren van Joodse afkomst, meestal enkele tientallen, onderdeel van de gemeenschap hier.

Waarschijnlijk in eerste instantie enigszins buiten de lokale gemeenschap, maar na verloop van tijd nadrukkelijk geïntegreerd. De herinneringen van inwoners in het genoemde boek “Gebroken Joodse leven in Raalte” maken dat heel duidelijk: vriendschappen, relaties, buren, Sallandse tongval, voetballer bij SV Raalte of Rohda Raalte, slager in de Deventerstraat, vaak handelaar. Soms haat en nijd.

Net voor de oorlog sprak je over Raaltenaren, sommige van katholieke of protestantse afkomst, anderen van Joodse afkomst.

Tot de Tweede Wereld Oorlog.

De Joodse gemeenschap van Raalte werd in 1947 opgeheven en de synagoge werd verkocht. Want er was geen Joodse gemeenschap meer, er waren geen Raaltenaren van Joodse afkomst meer: weggevoerd en vernietigd. Ineens was de buurvrouw, de vriend, de slager, de veehandelaar, weg.

De heer Rodijk zag ze gaan naar het station. Jaap en Elisabeth de Lange en hun twee kinderen werden weggevoerd van de Achterweg voor de ogen van het echtpaar Van Noorel. De heer Roelof Janssen smeekte zijn vriend Jacob de Lange zich niet te melden bij de Duitsers. Allen kwamen om.

72 Joodse mensen met Raalter wortels kwamen om in de oorlog. 39 van hen zijn gedeporteerd vanuit Raalte naar de vernietigingskampen, slechts eentje is teruggekomen, David Lutraan. Enkele anderen met Raalter wortels overleefden door onder te duiken of waren getrouwd met een niet-joodse partner.

Ineens is een deel van de gemeenschap er niet meer. Een enorm trauma, gemis van mensen, maar ook vragen: waarom deden we niets, waarom deed Raalte niets? Vragen van Raaltenaren uit die tijd.

De Nederlandse samenleving als geheel kon de Joden niet beschermen, kon minderheden niet beschermen. Uiteraard met goede uitzonderingen, maar helaas werd ook op sommige plekken hard meegewerkt aan de vernietiging.

Een minderheid werd eruit gepikt, werd zondebok gemaakt, een groep die gewoon onderdeel was van Nederland, van Raalte, met wie lief en leed werd gedeeld. En toen waren ze ineens allemaal weg.

Heijemerikx en Heidenrijk schrijven in hun boek: “het heeft lang geduurd voordat er een persoonlijke blijvende herinnering te zien en te vinden is in Raalte, maar beter laat dan nooit.” Ze constateren: ”Direct na de oorlog was men druk met de wederopbouw van het eigen bestaan, er werd hier en daar wel gesproken over de Joden en hoe verschrikkelijk hun lot ook geweest was, maar omdat men ze niet meer zag, kwam al gauw het gezegde: uit het oog, uit het hart. En was de tijd er misschien ook niet rijp voor.”

Pas in 1985 werd aan de muur van de voormalige synagoge een plaquette onthuld ter nagedachtenis aan de gedeporteerde en vermoorde joodse inwoners van Raalte.

En met het leggen van de Stolpersteinen in 2014-2015 voor de families De Lange, Lutraan, Zwarts en Hurwotz worden allen ook persoonlijk en zichtbaar in ons dorp herdacht. U heeft de koperen plaatjes vast weleens zien liggen in bijv. de Stationsstraat. Indrukwekkend om te zien.

Het Stolpersteine project laat zien dat de oorlog leeft bij de huidige generatie. Raaltenaren zijn geïnteresseerd in hun verleden, ook dat verleden

En het was dan ook hartverwarmend om te zien dat zoveel van de huidige inwoners zich dit jaar hebben ingezet om de synagoge te behouden voor Raalte. Het symbool van de Joodse gemeenschap mocht niet verloren gaan, en dat is gelukt met een waardige nieuwe bestemming.

Beste aanwezigen,

Het is 4 mei, acht uur geweest. We zijn twee minuten stil geweest. Twee minuten van bezinning en gedachten aan alle Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, en oorlogssituaties en vredesmissies nadien. Twee minuten stil om ook de overleden inwoners uit onze eigen gemeenschap te herdenken.

Met dit herdenken en gedenken maken we de verbinding tussen toen, hier en nu, en onze toekomst. We moeten niet vergeten, en lering trekken uit dat verleden voor ons handelen van vandaag en morgen.

De situatie van toen is onvergelijkbaar met nu. Maar ook nu worden groepen uitgesloten, aangesproken, de oorzaak gemaakt van problemen. Een gemeenschap zijn we allemaal toen en nu, oudkomers en nieuwkomers, meerderheden en minderheden. We moeten zorgdragen voor elkaar, niet uitsluiten, maar verbinden, met iedereen, want uiteindelijk zijn we één.

Dank u wel